معارف منطقی

اولیات، زیربنای علوم عقلی

علوم را از جهت های گوناگونی می توان تقسیم کرد. یکی از این تقسیم ها، تقسیم براساس روش تحقیق مسائل آن هاست. روش تحقیق مسائل علوم، گاهی عقلی و گاهی حسی ـ تجربی و گاهی نقلی و شاید هم گاهی غیر این ها باشد. تقسیم علوم به روش عقلی و غیر آن، موجب می شود که همه علوم عقلی در یک دسته قرار گیرند. بنابراین منطق، ریاضیات (با شاخه های مختلف آن) و فلسفۀ محض مجموعه ای هستند که مسائل آن ها با روش عقلی اثبات می شوند. قواعد اثبات مسائل به روش عقلی را منطق سنتی، همچون منطق ارسطویی سامان می دهد. اما می دانیم که هر استدلالی دارای دو جهت ماده و صورت است و درصورتی نتیجه یک استدلال علمی است که ماده و صورت آن استدلال معتبر باشد که اصطلاحاً آن را برهان می نامند. حال برای آنکه برهان از روش عقلی پیروی کند، باید همه مقدمات آن عقلی باشند. ازسوی دیگر روش عقلی، روشی است که حس و تجربه در آن به کار نمی رود و روشن است که نتیجۀ برهان منطقی را نمی توان یک راست از راه حس و تجربه به دست آورد، ولی می توان مقدمات یا یکی از مقدمات آن را از حس و تجربه به دست آورد. البته درآن صورت دیگر نمی توان نتیجه را عقلی محض دانست. بنابراین مسائل برهانی آنگاه عقلی محض اند که همۀ مقدمات آن ها نیز عقلی محض باشند. مقدمات عقلی محض نیز خود از دو حال خارج نیستند، یا با استدلال به دست می آیند و یا عقل درستی آن ها را بدون استدلال تأیید می کند. درصورتی که از راه استدلال به دست آمده باشند، باید مقدمات آن ها نیز عقلی محض بوده باشند و از اینجا می توان حدس زد که مسائل برهانی به روش عقلی محض، تنها ریشه در مبادی ای دارند که آن ها عقلی محض اند و در اصطلاح «اولیات» نام دارند. اولیات دسته ای از مبادی هستند که عقل بدیهی با تصور اجزای قضیه (موضوع، محمول و نسبت میان آن دو، یا مقدم و تالی و نسبت میان آن دو، یا مؤلفه های منفصله و نسبت بین شان) بدون یاری جستن از چیزی، آن ها را تصدیق می کند. 
اکنون جای این پرسش است که چگونه عقل می تواند به اولیات به عنوان مبدأ علوم عقلی دسترسی یابد و اساساً اولیات چه تعدادند و آیا می توان محدود یا نامحدود بودنِ شمار آن ها را نشان داد و در هر دو صورت با چه ابزار علمی می توان در آن ها وارد شد و با چه راهکارهایی می توان اولیات را گسترش داد و به اولیاتی دیگر رسید که استنتاجی نباشند؟ طرح این بحث و این پرسش ها ما را به حوزه هایی رهنمون می کند که اولیات از دل آن ها استخراج می شوند و علوم عقلی محض از آن ها سرچشمه می گیرند. نشریه معارف منطقی از پژوهشگران علوم عقلی دعوت می کند که به تحقیق در زمینه استخراج اولیات در عرصه های مختلف علوم عقلی و بررسی راهکارهای آن بپردازند.

سردبیر