معارف منطقی

سیدمحمد حسینی دولت آباد*
علی اصغر جعفری ولنی**

چکیده

ابن سینا اشکالی را درباره قیاس اقترانی شرطی طرح می کند؛ به این صورت که در شکل اول مرکب از دو متصله، اگر مقدمه اول مشتمل بر امری محال باشد، قیاس منتج نخواهد بود.

در این مقاله، پس از بیان تشکیک و راه حل شیخ، راه حل های تعدادی از منطق دانان سرشناس دوره طلایی منطق اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد. شمس الدین سمرقندی (766 ق) در کتاب شرح القسطاس، این آراء را ذکر و داوری و در نهایت راه حلی متفاوت مطرح می کند. حل این تشکیک در گرو تحلیل صدق و کمیت قضیه شرطیه متصله، نوع تلازم متصله لزومیه، تلازم حقیقی و تلازم لفظی (الزام) و... است؛ تا صدق قضیه شرطیه صغرا و کبرا ارزیابی شده و راه حل صحیح مشخص شود. ابن سینا راه حل این اشکال را اختلال در صدق صغرا، به دلیل امتناع مقدم آن، می شمارد. اما ملاک صدق قضیه متصله لزومیه، وجود رابطه تلازم میان مقدم و تالی است؛ چه موجود در خارج باشند، چه صورت ذهنی و مفروض. بنابراین، قضیه صغرا از لحاظ صدق ایرادی ندارد. براساس نظریه ای که خونجی مطرح کرد و سمرقندی آن را بسط داد، قضیه صغرا صادق است و عدم انتاج قیاس ناشی از فقدان شرط کلیت کبرا در شکل اول قیاس اقترانی است. یا باید گفت قضیه کبرا صادق است، اما فاقد کلیت است، یا به عنوان یک قضیه کلیه، کاذب است.

کلیدواژه ها: ابن سینا، اشکال قیاس شرطی، تلازم، سمرقندی، قیاس اقترانی شرطی، صدق قضیه متصله، لزوم و الزام.