معارف منطقی

منطق و روش شناسی علوم

برای بررسی و ارزیابی هریک از علوم حقیقی و مسائل آن ها روش های گوناگونی وجود دارد. برخی از این علوم با روش عقلی، برخی با روش حسی (تجربی) و برخی نیز با روش های دیگری ارزیابی می شوند. بررسی مسائل برخی از علوم هم روش واحدی نداشته و برای ارزیابی آن ها از روش های گوناگونی استفاده می شود. یکی از این علوم، علم منطق ـ به ویژه منطق ارسطویی ـ است که ازسویی مباحث تعریف، همچون انواع تعریف، مقومات و شرایط آن را برعهده دارد و ازسوی دیگر مباحث استدلال، همچون انواع استدلال های صوری و مادی (صناعات خمس) و نیز قضایا و اقسام آن را که مقدمۀ استدلال ها قرار می گیرند، متکفل است. پس این پرسش رواست که برای نمونه منطق ارسطویی از چه روشی پیروی می کند؟ آیا این علم در همه مباحث آن، روش واحدی دارد، یا با توجه به موضوع هر مبحث از روش های متفاوتی استفاده می کند؟ شاید در آغاز به ذهن آید که علم منطق در بخش صناعات خمس، روش های گوناگونی را به کار می برد؛ زیرا منطق دانی که برهان می آورد از روش عقلی بهره می گیرد و منطق دان دیگری که در میدان مجادله گام می نهد، از روش جدلی استفاده می کند، نه عقلی. اما گویا این پاسخ نیز قانع کننده نیست؛ زیرا ممکن است کسی بگوید، گرچه جدلی در میدان جدل از روش جدلی استفاده می کند، اما آنگاه که منطق دانان جدل و قواعد آن را معرفی می کنند یا به بررسی خطابه و شعر و قواعد آن ها می پردازند و مجموعه این صناعات را مورد مطالعه قرار می دهند، از روش واحدی بهره می برند. هرچند که به کارگیرندگان هریک از این صناعات، روش های گوناگونی را درپیش بگیرند. آن که برهان می آورد، روش برهانی را به کار می گیرد و آن که مجادله می کند، به روش جدلی عمل می کند و صاحبان صناعات دیگر نیز روش های دیگری را از منطق دان می آموزند و برطبق آن روش ها عمل می کنند.
بنابراین بحث از روش علوم جدی است و باید هر علمی روش ویژه خودش را داشته باشد. اما بحث از بررسی روش های علوم برعهده چه علمی است؟ در منطق ارسطویی نیم نگاهی به روش علوم شده است و پرداختن به این امر مهم را از وظایف علم منطق شمرده اند. به هر حال این ادعا باید بررسی شود و درستی یا نادرستی آن روشن گردد. بنابراین، دست کم می توان گفت روش شناسی علوم، علمی است که بی ارتباط با دانش منطق نیست. ازاین رو، معارف منطقی از پژوهشگران علوم عقلی دعوت می کند تا به تحقیق درباره روش شناسی در علوم بپردازند که یا خود از مسائل منطقی است و یا دست کم مرتبط با مسائل منطق است.

سردبیر