چکيده

منطق، دانش روش‌شناسي تفکر است. ترتيب‌دادن و چينش معلومات براي کشف مجهول و نيل به مطلوب را «تفکر (انديشيدن)» مي‌نامند. معلومات سابق و سازمان يافته در تفکر، نسبت به نتيجه، عليت تامه دارند؛ از اين‌رو تمامي احکام علت و معلول بر علم سابق (معلومات سازمان‌يافته) به عنوان علت و بر علم لاحق (نتيجه يا معرَّف) به عنوان معلول، جاري است. اين نگرش نسبت به معلوم سابق و نتيجه، راه‌گشاي نکاتي لطيف در دانش منطق است و اساس مباحث و تقسيمات ساير ابواب منطق و احکام آنها بر اين سخن استوار است.

بخش برهان از جمله بخش‌هايي است که توضيح محتوايي آن ارتباط مستقيم با شناختِ علت تصديق و گونه‌هاي آن دارد. عدم دقت در واژه‌شناسي علت، به ويژه علت تصديق و تفکيک نکردن حيثيت‌ها و نگرش‌هاي منطقي از فلسفي در بخش برهان، سبب ابهام برخي گزاره‌ها شده و هم‌چنين اسباب ارائه گزارش‌هاي غيرعلمي را فراهم کرده است. در اين مقاله کوشيده‌ايم به بحث واژه‌شناسي علت، تفاوت نگرش‌ها به آن در منطق و فلسفه و لوازم و آثار اين تفاوت‌ها، گونه‌هاي علت تصديق و شرايط علت در تحصيل برهان بپردازيم. توضيح و نقد ديدگاه مرحوم خواجه نسبت به کيفيت وقوع علل اربع در برهان لمّ از مباحث اصلي اين مقاله است.

کليدواژه‌ها

برهان، برهان لم، برهان ان، علل اربع، علت، معلول، علت اسناد.